Mój prawie 5 – letni syn kilka dni temu przyjechał ze mną do swoich dziadków, aby spędzić tu najbliższy, wakacyjny czas. Już wcześniej wiedział, że z uwagi na rozpoczynający się remont w naszym mieszkaniu, będę musiała wrócić tam na krótko, a on pozostanie z babcią, dziadkiem i kuzynką. Wiedział też, że za 2 dni wrócę do niego. Poza tym każde wakacje spędzamy tu i miejsce to jest dla niego jak drugi dom. Wydawało się, że przyjął to do wiadomości, jednak… Gdy pojawiło się widmo wyjazdu mamy, najpierw nerwowo dopytywał się o szczegóły, tzn. „kiedy wyjedziesz”? – chciał znać dokładny dzień; „czy na pewno musisz jechać”? – mówił to z wielkim smutkiem na twarzy, aż wieczorem przy zasypianiu pojawił się już paniczny lęk, spazmatyczny płacz i błaganie o to, abym jednak nie wyjeżdżała.

Każdy wiek ma swoje lęki

Duża część lęków jest typowa i charakterystyczna dla większości dzieci. Pojawiają się naturalnie w pewnych okresach rozwojowych i mijają wraz z ich zakończeniem. Choć są to tzw. lęki rozwojowe, a więc całkowicie normalne i naturalne, to nie znaczy, że mamy je lekceważyć,  ani tym bardziej przełamywać siłą! Dziecko, by rozwijać się prawidłowo musi przejść przez pewne fazy stanów lękowych pokazując sobie i innym, że udało mu się je pokonać.

Najbardziej typowe lęki dziecięce i moment ich występowania:

2 lata:

• rozmaite lęki, głównie natury słuchowej (pociągi, ciężarówki, spłukiwanie wodą ubikacji, odkurzacz)
• lęki wizualne (ciemne kolory, duże przedmioty, pociągi, kapelusze), przestrzenne (zabawka czy łóżeczko zabrane z normalnego miejsca, przeprowadzka do nowego domu: lęk przed wpadnięciem do studzienki ściekowej)
• związane z ludźmi (wyjazd matki, jej nieobecność w czasie zasypiania)
• deszcz i wiatr
• zwierzęta (szczególnie dzikie)

2,5 roku:

• wiele lęków, szczególnie przestrzennych (obawa przed ruchem lub przesuwaniem przedmiotów, przed nieoczekiwanymi relacjami przestrzennymi – np. gdy ktoś wchodzi do domu innymi drzwiami)
• zbliżające się duże przedmioty (np. ciężarówka)

3 lata:

• najwięcej lęków wizualnych (starzy, pomarszczeni ludzie, „maski czarownicy”)
• ciemność
• zwierzęta
• policjanci
• włamywacze
• wieczorne wyjścia rodziców 

4 lata:

• powracają lęki słuchowe, szczególnie odgłosy silników
• ciemność
• dzikie zwierzęta
• wyjście matki, szczególnie wieczorem

5 lat:

• niewiele lęków, głównie wizualne
• konkretne, przyziemne obawy o potłuczenie się przy upadku, pogryzienie przez psa
• ciemność
• mniej obaw przed zwierzętami, złymi ludźmi, czarodziejami
• obawa, że matka nie wróci do domu

6 lat:

• pojawiają się stany lękowe związane z sytuacjami zasłyszanymi, obejrzanymi w telewizji, poznanymi z bajek
• duże natężenie stanów lękowych, wywołanych przede wszystkim przez bodźce dźwiękowe (dzwonek do drzwi, telefon, czyjś monotonny, nieprzyjemny sposób mówienia, spłukiwanie wody w ubikacji, odgłosy wydawane przez ptaki i owady)
• obawy przed światem nadprzyrodzonym (duchy, wiedźmy)
• lęk, że ktoś chowa się pod łóżkiem
• przestrzenne (obawa przed zgubieniem się)
• przed żywiołami (ogień, woda, grzmot, błyskawice)
• dziecko boi się zasypiać samo w pokoju; lęka się także zostać samo w domu
• obawa, że nie będzie matki gdy wróci, że coś jej się stanie, umrze
• lęk przed pobiciem przez innych
• boi się drzazg, drobnych skaleczeń, widoku krwi z nosa, choć dzielnie znosi duże rany

7 lat:

• dużo lęków, głównie wizualnych (ciemność, strych, piwnice)
• lęk przed wojną, włamywaczami, szpiegami, ludzmi chowającymi się w szafach lub pod łóżkiem
• lęk przed spóźnieniem się do szkoły, brakiem akceptacji ze strony innych

8 – 9 lat:

• mniej lęków i mniejsza ich intensywność
• obawy mają swoje uzasadnienie (dotyczą głównie własnych zdolności i możliwości porażki, szczególnie w szkole)

10 lat:

• dużo lęków, największe związane ze zwierzętami (szczególnie dzikimi i wężami)
• niektóre dzieci boją się ciemności, a także wysokich pomieszczeń, ognia, przestępców, morderców, włamywaczy

Większość z lęków typowo rozwojowych zanika wraz z tym jak dziecko uczy się czego może się spodziewać w różnych sytuacjach i jak sobie z tym radzić.

Jak reagować na lęk dziecka?

Na pewno nie wolno wyśmiewać się z dziecka i jego obaw, nie zawstydzać przed innymi. Nie można nazywać go „tchórzem”, drwić z jego lęków, zaprzeczać jego emocjom, mówiąc, że nie ma się czego bać. Dziecko czuje się wówczas niezrozumiane i pozbawione wsparcia.

Często lęki dzieci są irracjonalne i nierzeczywiste, np. wtedy gdy wynikają z bujnej wyobraźni dziecka. Mimo tego powodują prawdziwe uczucie strachu, dlatego nie można ich bagatelizować i unieważniać. Powiedzenie dziecku, które boi się ciemności: „nie ma się czego bać, idź już spać" nie spowoduje, że dziecko przestanie odczuwać lęk. Dostanie zaś ono sygnał, że to co czuje zostało zlekceważone, pominięte przez rodzica, a nawet uznane za głupie, nieważne. Gdy przestraszone dziecko płacze, najważniejsze to uspokoić go, przytulić, odwrócić jego uwagę, a następnie okazać zrozumienie dla jego odczuć, ale jednocześnie pokazać jak my widzimy tę sytuację, np. mówiąc:. „widzę, że jesteś przestraszony, jednak twój pokój jest bezpiecznym miejscem, nic ci tu nie grozi, ja jestem cały czas blisko w pokoju obok, mogę zostawić ci zapaloną lampkę".

Ważnym i trudnym momentem w życiu dziecka jest pójście do przedszkola.  Maluchy boją się zostać same bez mamy lub taty, z obcymi dziećmi. Lęk przed porzuceniem, związany z pójściem do przedszkola, jest zjawiskiem, którego brak lub nasilenie w głównej mierze zależy od postępowania rodziców. To właśnie rodzice powinni przygotować dziecko do tego momentu. Jedną z metod profilaktycznych może być stopniowe przyzwyczajanie i oswajanie dziecka z innymi osobami, np. przez czasowe pozostawianie go pod ich opieką. Jeśli można, to dobrze jest także zaznajomić dziecko z przedszkolem jeszcze przed rozpoczęciem roku szkolnego - np. przyjść z nim przed wakacjami lub w ich trakcie, aby mogło poznać panie, zaznajomić się z zabawkami. Gdy już dziecko zostawiamy w przedszkolu ważne jest, aby przychodzić punktualnie, nie spóźniać się, aby nie zdarzały się sytuacje, że dziecko zawsze zostaje ostatnie i niczym innym nie daje się zająć, tylko czeka na rodziców. Trzeba również zapewniać malucha, że zawsze się po niego przyjdzie, że niezależnie co się stanie, to się o nim nie zapomni. Z czasem obawy te powinny minąć.

Zaburzenia lękowe

Lęk jest naturalną emocją przeżywaną przez wszystkich – zarówno dzieci jak i dorosłych. Jeżeli jego natężenie nie jest nadmierne, pełni on rolę przystosowawczą – mobilizuje do działań chroniących przez realnym zagrożeniem oraz zabezpiecza przed niezaspokojeniem potrzeb.

O zaburzeniach lękowych czy lęku patologicznym mówimy kiedy:

• lęk stale dominuje w zachowaniu dziecka, zaburzając codzienne funkcjonowanie (np. dziecko boi się pójść samo do toalety, boi się wsiadać do autobusu, tramwaju),
• jest nasilony nieproporcjonalnie do okoliczności (np. paraliżujący lęk podczas recytowania wiersza na forum klasy),
• trwa nieproporcjonalnie długo w stosunku do wywołującego go bodźca (np. po ominięciu agresywnego psa dziecko nie uspokaja się, ale odczuwa lęk nadal przez cały dzień),
• towarzyszą mu nasilone objawy somatyczne (przyspieszone bicie serca, pocenie się, drżenie, przyspieszony oddech, uczucie duszności, zawroty głowy).

Takie zaburzenia wymagają opieki specjalisty. Zaburzenia lękowe mogą dotykać nawet do 20% dzieci i nastolatków.

Podsumowanie:

CO NALEŻY ROBIĆ KIEDY DZIECKO SIĘ BOI:

• starać się zrozumieć jego lęk
• określić czy jest on rozwojowy, jeśli tak – pamiętać, iż prawie wszystkie dzieci wyrastają z lęków typowych dla wieku
• być przy dziecku w trudnych sytuacjach, wspierać go
• pozwolić przez jakiś czas na unikanie sytuacji budzącej lęk, a następnie powoli pomagać oswajać się z nią
• odwołać się do własnych doświadczeń
• opowiedzieć dziecku bajkę o osobie, która miała podobny problem i poradziła sobie z nim (bajkoterapia)
• jeśli uznamy, iż lęk jest bardzo silny, dezorganizuje dziecku czas lub coś nas w nim niepokoi, należy udać się do psychologa dziecięcego

CZEGO NIE WOLNO ROBIĆ GDY DZIECKO SIĘ BOI:

• wyśmiewać się z jego lęków
• zawstydzać go przed innymi
• zmuszać do stawiania czoła sytuacji lękotwórczej, gdy nie jest jeszcze na to gotowe
• niecierpliwić się
• karać dziecko za to, że się boi
• zakładać, że dziecko boi się z własnej lub waszej winy

Autor: Marta Cygan, psycholog, zespół Akademii Zdrowego Przedszkolaka