Coraz częściej w naszym otoczeniu spotykamy się z dziećmi, które są nadmiernie ruchliwe, przesadnie gadatliwe, czy silnie reagujące emocjonalnie, niewspółmiernie do sytuacji. Praca z takimi dziećmi często dostarcza wielu problemów. Dzieci takie określane są jako trudne, niezdyscyplinowane, a także coraz częściej używamy określenia: dziecko nadpobudliwe.

Dziś wiemy już, że ADHD - hiperaktywność dzieci to nie tylko uciążliwa cecha charakteru. Obecnie problem ten dotyczy od 3 do 10 proc dzieci. Ale skąd się bierze nadpobudliwość psychoruchowa (ADHD) i jakie są jej objawy?

Co to jest ADHD?

Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi, czyli ADHD (ang. attention deficit hyperactivity disorder) jest zaburzeniem, które rozpoczyna się we wczesnym dzieciństwie i obejmuje trzy główne grupy objawów:
- nadmierną ruchliwość,
- zaburzenia koncentracji uwagi
- nadmierną impulsywność.

Zazwyczaj objawy są widoczne już między 5 a 7 rokiem życia, ale zdarza się, że rodzice dostrzegają je dopiero po rozpoczęciu przez dziecko nauki w szkole. Dzieci z ADHD nie odróżniają bodźców istotnych od nieistotnych. Stąd mówi się o deficycie uwagi, ponieważ mózg dziecka z ADHD nie potrafi odfiltrować informacji ważnych z całości napływających z otoczenia sygnałów różnego typu. Dzieci takie często nie reagują od razu na polecenie, bo jest to tylko jeden z wielu bodźców, które w danym momencie słyszą, podobnie jak rozmowę w sąsiednim pokoju, przejeżdżający za oknem samochód, czy kapiącą z kranu wodę. Ich uwaga jest rozproszona, nie potrafią wyselekcjonować tego, co w danej chwili jest istotne.

Rozpoznanie najczęściej następuje w 7 roku życia, jednakże już w niemowlęctwie pewne symptomy mogą sugerować cechy zespołu nadpobudliwości (duża płaczliwość, drażliwość, zaburzenia snu i łaknienia). W wieku przedszkolnym nie stawia się rozpoznania ADHD, gdyż podobne zachowania dzieci w tym okresie mieszczą się w granicach normy rozwojowej. Nadpobudliwość psychoruchowa częściej występuje u chłopców (3:1).

Jakie są objawy ADHD?

Rozpoznanie ADHD stawia się najczęściej na podstawie kryteriów diagnostycznych klasyfikacji ICD-10. Aby spełnić kryteria rozpoznania objawy muszą wystąpić przed 7 rokiem życia dziecka, trwać przez co najmniej 6 miesięcy, utrudniać codzienne funkcjonowanie i pojawiać się przynajmniej w dwóch różnych środowiskach, w których dziecko funkcjonuje (np. w domu i w szkole). Należy mieć także pewność, że nie są one częścią innego zaburzenia, na przykład autyzmu.
Objawy ADHD dzieli się na trzy główne grupy:

1. objawy nadruchliwości:

• wyraźny niepokój ruchowy,
• niemożność pozostawania w bezruchu nawet przez krótki czas,
• podrywanie się z miejsca,
• bezcelowe chodzenie,
• bieganie bez celu,
• raczej bieganie niż chodzenie,
• machanie rękami i nogami,
• gadatliwość,
• wpadanie na różne przedmioty,
• ciągłe wykonywanie nawet drobnych ruchów, np. bujanie się na krześle, bawienie się wszystkimi przedmiotami w zasięgu ręki.

2. objawy zaburzeń koncentracji uwagi:

• dziecko wygląda, jakby nie słuchało, co się do niego mówi; często trzeba kilkakrotnie powtórzyć komunikat lub polecenie, żeby dziecko zareagowało,
• ma trudności w postępowaniu według instrukcji, przerywa wykonywanie zadań lub obowiązków i nie kończy ich,
• gubi rzeczy i nie pamięta, gdzie zostawiło dany przedmiot,
• sprawia wrażenie nieobecnego, „bujającego w obłokach”,
• łatwo się rozprasza, na krótko się koncentruje, źle zapamiętuje szczegóły.

3. objawy nadmiernej impulsywności:

Nadmierna impulsywność to inaczej brak zdolności do odroczenia lub zahamowania reakcji. Przejawia się to w natychmiastowej realizacji pomysłów bez uprzedniego zastanowienia się nad skutkami swoich działań. Często pojawiają się takie zachowania jak:
• częste wtrącanie się w rozmowy innych osób,
• brak cierpliwości – dziecko nie potrafi czekać na nagrodę - gdy czegoś chce, to musi być „na już“,
• wybuchy złości i nadmierna irytacja,
• bezmyślność w działaniu – łatwo może zrobić coś głupiego lub niebezpiecznego,
• nieumyślne psucie zabawek.

Jakie są przyczyny ADHD?

Podstawowa przyczyna występowania ADHD w większości przypadków ma swoje podłoże w genach. Ponadto wpływ może mieć także: uszkodzenia centralnego układu nerwowego, na przykład w wyniku zespołu FAS, porażenie okołoporodowe.

ADHD nie jest konsekwencją błędów wychowawczych, jednakże niewłaściwe warunki środowiskowe mogą nasilać ADHD. Zaliczyć do nich możemy:
• brak jasnych norm i zasad,
• przemoc w rodzinie,
• alkoholizm,
• impulsywność dorosłych,
• częste zmiany partnerów przez rodziców, które powodują destabilizację oraz brak jednolitych postaw wychowawczych,
• atmosfera życia w domu rodzinnym kultura pożycia rodziców i pozostałych członków w rodzinie,
• stosunek odniesienia rodziców do dziecka i dziecka do rodziców oraz poczucie bezpieczeństwa dziecka w rodzinie,
• zaniedbania ekonomiczno-społeczne,
• skrajne postawy wychowawcze:
- zbyt swobodne podejście do wychowania, brak wyznaczonych dziecku granic, co prowadzi w konsekwencji do poczucia chaosu i braku poczucia tego, co jest dobre, a co złe,
- wroga kontrola, którą charakteryzuje przemoc psychiczna oraz fizyczna. Dziecko, żyjąc w poczuciu strachu oraz zagrożenia, często przenosi zachowania agresywne, których wyuczyło się w domu, na środowisko szkolne.

Dziecko, które ma predyspozycje genetyczne do wystąpienia ADHD, może ale nie musi zapaść na tę chorobę. Żyjąc w spokojnym, uporządkowanym świecie, jest po prostu energicznym i inteligentnym osobnikiem. Jednak, gdy dochodzą niesprzyjające warunki płynące z otoczenia, działają one na niego jak „wyzwalacze”, potęgujące wystąpienie zespołu nadpobudliwości. Mogą to być mniej lub bardziej traumatyczne sytuacje, które się pojawiają, np.:
• śmierć lub utrata bliskiej osoby, może być to również ukochane zwierzę, z którym dziecko się wychowywało,
• ciężka choroba dziecka lub kogoś z rodziny, poczucie silnego zagrożenia i brak bezpieczeństwa, związanego na przykład z utratą pracy przez któregoś z rodziców lub rozpadem ich związku,
• pojawienie się w rodzinie kolejnego dziecka,
• przeprowadzka, paradoksalnie czasami do lepszych warunków.

Jak pomóc dziecku z ADHD? Praktyczne wskazówki postępowania z dzieckiem nadpobudliwym przybliżę w kolejnym artykule.

Autor: Marta Cygan, psycholog, zespół Akademii Zdrowego Przedszkolaka