Kłamtwo rzeczywiste czy tylko pozorne? Dla każdego wieku dziecka mówienie nieprawdy przybiera różne postaci. Dlaczego dzieci kłamią? W jakim wieku dziecko świadome jest tego, że nie mówi prawdy? – odpowiedzi na wszystkie te pytania znajdziecie w naszym nowym artykule Marty Cygan – psychologa Akademii Zdrowego Przedszkolaka.

Dzieci w wieku przedszkolnym obdarzone są bujną wyobraźnią i często ich opowieści znacznie mijają się z rzeczywistością. Zatem w wielu przypadkach nie można rozpatrywać ich w kategoriach kłamstwa, które z definicji oznacza zjawisko psychospołeczne, które cechuje zachowanie rozmyślne i świadome służące wprowadzeniu otoczenia w błąd. W tym ujęciu fałszywe wypowiedzi (gest, czyn) mają na uwadze osiągnięcie określonych celów.

Zdolność do kłamstwa wymaga sporego zaangażowania procesów mózgowych, ponieważ aby skłamać, najpierw trzeba dokonać ustalenia jaka jest prawda, a następnie informację tę odpowiednio przekształcić, tak aby udało się wprowadzić kogoś w błąd. Jednak już u części dzieci w pewnych warunkach umiejętność posługiwania się nieprawdą pojawia się dość szybko.

Rodzaje kłamstw u dzieci

1. 1.Kłamstwa pozorne (pseudokłamstwa)

Polegają one na tym, że w swych relacjach dziecko nieświadomie umieszcza fałszywe informacje, ale bez zamiaru wprowadzenia słuchacza w błąd. W życiu dzieci istnieją okresy, kiedy fantazja wyraźnie góruje nad poczuciem rzeczywistości. Jest to spowodowane tym, że dzieci w swoim życiu napotykają na rzeczy, które są dla nich na pewnym etapie rozwoju niezrozumiałe, dlatego też, by je zrozumieć, muszą nieustannie mobilizować swoją fantazję. Potrafią zmyślać różne fakty i zdarzenia, które nie zachodziły w rzeczywistości, przeżywają czytane im bajki lub opowiadania, tak jakby działo się to naprawdę. Często też upiększają rzeczywistość, materializują myśli i słowa, ożywiają rzeczy martwe i nadają im cechy ludzkie. Ten okres rozwojowy jest potrzebny, bo obok rozwijania fantazji dziecka, dodatkowo wpływa na budowanie jego poczucia wartości. Uczucie mocy i władzy wzmacniają jego wiarę w siebie, ponieważ ma poczucie autorstwa wielu rzeczy. Tym sposobem realizuje potrzebę sprawstwa.

Przyczyny kłamstw pozornych:

- trudności komunikacyjne, słabo rozwinięty język mówiony;

- niedostateczna wiedza o świecie – potrzeba wypełniania luk zmyślaniem;

- niedokładne przypominanie sobie przez dziecko przeżyć i spostrzeżeń;

- pytania kierowane do dziecka mogą być formułowane w sposób sugestywny – dziecko ma tendencję do odpowiadania twierdząco na każde zadane pytanie;

- posługiwanie się informacjami, które wmówili dziecku dorośli.

         2.   Kłamstwa rzeczywiste (rozmyślne)

Po okresie fantazjowania świat dzieci urealnia się. Ma to miejsce około 5-6 roku życia. Starszy przedszkolak  potrafi już świadomie skłamać, jeżeli wie, że mu się to opłaca. Dziecko w przypadku tego rodzaju kłamstwa musi:

- zdawać sobie sprawę z tego, jak jest naprawdę, a jak chce to przedstawić

- wiedzieć po co chce skłamać

- umieć to zrobić

To, w którym momencie dzieci zaczynają świadomie kłamać, by osiągnąć określoną korzyść, udowadnia badanie przeprowadzone przez Joan Peskin, profesor psychologii z Uniwersytetu w Toronto. Grupie 3 i 4-latków pokazano naklejki, z których cześć była o wiele efektowniejsza od pozostałych. Badaczka najpierw dawała dzieciom oba rodzaje naklejek, a potem informowała ich, że zabierze tę, która im się mniej podoba i pytała, która według nich jest ładniejsza.3 latki odpowiadały szczerze i prawdziwie – ładna jest ta kolorowa. 4- latki jednak przeprowadzały już proces dedukcyjny. Wiedząc, że zabrane zostaną im naklejki, które bardziej im się podobają, dzieci twierdziły, że ładniejsze są te mniej kolorowe. Czterolatki potrafiły już ocenić sytuację i oszukać, byle tylko dostać wymarzoną naklejkę. Dzieci 3 – letnie jeszcze tego nie potrafiły.

Z badań wynika, że to właśnie granica 4 lat jest okresem w którym kształtuje się nasza zdolność do oszukiwania.

Często ten rodzaj kłamstwa dziecko poznaje samodzielnie i przypadkowo. Samo odkrywa, że mówiąc nieprawdę łatwiej osiągnąć cel, niż kiedy mówi się prawdę. Nierzadko też dziecko wpada na pomysł kłamstwa pod wpływem nieświadomych sugestii opiekunów.

Rozwój moralny dziecka

Kłamstwo dla sumienia dziecka stanowi dość poważny problem. Tendencja do kłamstwa jest tendencją naturalną. U dzieci wynika ona z zetknięcia się ich egocentryzmu z przymusem moralnym ze strony dorosłych. Na wczesnym etapie rozwoju moralnego dzieci są głównie skupione na spełnianiu własnych potrzeb, stąd egocentryzm. Natomiast rodzice narzucają im pewne zasady i reguły, które przeszkadzają w spełnianiu tych potrzeb - i w tym momencie pojawia się kłamstwo. Ważną rolę w zrozumieniu przez dziecko pojęcia kłamstwa ma właśnie jego rozwój moralny, który według jednego z najwybitniejszych badaczy rozwoju dziecka Jeana Piageta przebiega w dwóch stadiach. 

W pierwszym stadium zachowanie dzieci charakteryzuje automatyczne posłuszeństwo wobec zasad, bez zrozumienia lub oceniania. Młodsze dzieci (trzy-, czterolatki) przywiązują największą wagę do konsekwencji działania. Dlatego im bardziej wyraźny skutek i im większe sprawia na dziecku wrażenie, tym ocena działania jest silniejsza, np. jeśli ktoś stłukł duży wazon, jest „bardziej niegrzeczny” niż ktoś, kto zbił np. szklankę. Nie ma tu znaczenia intencja sprawcy.

W drugim stadium rozwoju moralnego dzieci oceniają zachowanie, biorąc pod uwagę jego intencje. Zaczyna się ono około 7 lub 8 roku życia i trwa do 12 roku życia lub dłużej. Wiele badań wskazuje jednak , że w ten sposób rozumują już dzieci pięcio-, sześcioletnie.

Definicja „kłamstwa” w oczach dziecka

Dla dzieci w wieku do 6-7 lat kłamstwo to brzydkie słowo. W tym przypadku dziecko potrafi rozpoznać kłamstwo i wskazać kiedy i gdzie ono nastąpiło, traktuje je natomiast na równi z przekleństwami i wulgarnymi słowami, których dorosły zabronił mu wypowiadać.

Kolejną definicją, która pojawia się u dzieci w wieku 6-10 lat: kłamstwo, to coś co jest nieprawdziwe. W tym stadium dzieci nie odróżniają kłamstwa od pomyłek. Wszystko co niezgodne z prawdą, nawet jeśli wystąpi przez pomyłkę jest dla nich kłamstwem.

Trzecią definicją kłamstwa, która pojawia się u dzieci powyżej 10-11 roku życia to: kłamstwo to każde stwierdzenie intencjonalnie fałszywe. Dzieci mają wtedy na myśli akt zamierzony wprowadzania kogoś w błąd.

W zależności od rozwoju intelektualnego, dziecko, nie od razu będzie w stanie zrozumieć wszystkie pojęcia i wartości, jakie chcemy mu wpoić. Dlatego należy spokojnie oczekiwać na osiągnięcie przez niego kolejnego etapu rozwoju moralnego, by pewne zasady mogły zostać wprowadzone.

W kolejnym artykule dowiecie się jak reagować i postępować z małym kłamczuszkiem.

Marta Cygan, psycholog, zespół Akademii Zdrowego Przedszkolaka