W poprzednim artykule poruszyliśmy kwestię trudnej sztuki, jaką jest skuteczne wydawanie poleceń dziecku. Chcąc być naprawdę efektywnym w tej dziedzinie, czyli doprowadzić pociechę do wykonania danej czynności, zachowując przy tym spokój i sprawić, żeby obie strony (dziecko także) były zadowolone, musimy umieć stosować odpowiednie techniki. O 6 etapach wydawania skutecznych poleceń przeczytać możecie tutaj. Co jeszcze może nam się przydać, gdy chcemy, aby nasze dziecko wykonało coś, co z założenia jest dla niego trudne, lub jest ono niechętne, gdyż czynność ta zwyczajnie nie jest dla niego wystarczająco atrakcyjna? Z pomocą przychodzi nam wdrożenie tzw. systemu żetonowego.

System żetonowy – jak go stosować?

System żetonowy jest jedną z technik, która jest skuteczna w uczeniu pożądanych zachowań oraz wygaszaniu zachowań niewłaściwych. Polega na przyznawaniu punktów za ustalone wcześniej zachowanie, zbieraniu ich i finalnie wymienianiu na konkretne nagrody.

Konstrukcja systemu żetonowego:
- Opisanie niepożądanego zachowania (kiedy się pojawia, jak często i w jakich okolicznościach).
- Dokładne opisanie zachowania pożądanego – tak aby opis ten był zrozumiały dla dziecka. Należy formułować to zachowanie w sposób pozytywny, np. „będziesz sprzątać po zabawie” zamiast „nie wolno zostawić bałaganu w pokoju”.
- Należy nadać wartość punktową zachowaniu.
- Należy ustalić, ile razy dziennie zachowanie ma wystąpić.
- Przyznawane żetony powinny być wspólnie przyklejane do tablicy/kartki wywieszonej w widocznym miejscu.
- Uzyskane żetony mogą być wymienione na nagrody, których przedmiot ustalamy wraz z dzieckiem.
- Nagrody dzielimy na 3 kategorie: małe, średnie i duże.
- Najlepiej stosować system do jednego zachowania lub maksymalnie trzech wybranych zachowań (im starsze dziecko, tym zachowań objętych systemem może być więcej).
- Żetony powinny być przyznawane od razu po właściwym zachowaniu.
- Każdy zdobyty żeton należy chwalić.
- Jeśli dziecku nie udaje się zdobyć żetonu (a zadanie jest konkretne i osiągalne), to można spokojnie wyjaśnić dziecku dlaczego mu się nie udaje i zachęcić, mówiąc, co dokładnie może zrobić.

Rodzaje systemów żetonowych

Klasyczny system żetonowy – jego celem jest zwiększenie częstotliwości występowania zachowań pożądanych, które pojawiają się bardzo rzadko lub wcale.
Turniej uśmiechniętej twarzy - służy do wygaszania tych zachowań niepożądanych, które pojawiają się często, jednak nie chcemy stosować konsekwencji.
Odwrócony system żetonowy – umożliwia dziecku odpracowanie ujemnego salda początkowego, dzięki wykonywaniu dodatkowych działań/obowiązków.

Stosując systemy żetonowe, najważniejsze jest nadanie odpowiedniej wartości punktowej zachowaniom. Im zachowanie bardziej wymagające i „cenne”, tym wyższą ma wartość punktową. Ustalenie ilości dziennej dla danego zachowania jest o tyle ważne, że część z nich wykonać wystarczy 2 razy dziennie (np. umycie zębów), a część powinno się wykonywać stosownie do sytuacji (np. gaszenie światła przy wychodzeniu z łazienki – możemy ustalić, że dziennie za to zachowanie można zdobyć maksymalnie do trzech punktów). Wyszczególnienie ilościowe zachowań punktowanych pozwoli uniknąć sytuacji wychodzenia co 5 minut z łazienki i gaszenia światła lub upierania się przy myciu zębów więcej niż dwa razy w ciągu dnia.

Podział nagród

Wraz z dzieckiem sporządzamy listę nagród, dzieląc je na:
- nagrody duże - np. zakup atrakcyjnej zabawki, wyjście do kina, wspólna wycieczka w ciekawe miejsce, itp. Zdobycie tego typu nagrody wiąże się z większym wysiłkiem i dłuższą perspektywą czasową – punkty są zbierane 3 – 4 tygodnie.
- nagrody średnie – takie, o których zdobycie dziecko musi się postarać - ich wartość punktowa równa się ilości punktów, które można zdobyć w ciągu 1-2 tygodni, np. dodatkowa, wybrana przez dziecko zabawa z mamą/tatą po zakończeniu zabawy podstawowej.
- nagrody małe – można je przydzielać często, a ich wartość wynosi dzienną ilość punktów możliwych do zdobycia (albo ich przeważającą część np. 2/3) np. dodatkowe 30 minut zabawy na dworze, dwie bajki na dobranoc czytane przez rodzica (lub o jedną więcej niż zazwyczaj), itp.

Dobrze jest utworzyć listę nagród w ten sposób, aby nagród małych było ok. pięciu, średnie - trzy, a duże - dwie.

O czym jeszcze należy pamiętać stosując system żetonowy?

• Nie odbieramy raz przyznanych punktów bez względu na zachowanie dziecka. W przeciwnym razie dziecko uzna swój wysiłek za niewiele warty skoro inne okoliczności mogą pozbawić je nagrody.
• Za pojawienie się pożądanego zachowania ujętego w zasadzie, należy przyznać punkty niezależnie od tego, jak dziecko zachowuje się w innych sytuacjach.
• Nie można odebrać raz przyznanej nagrody za zebranie określonej liczby żetonów.
• Dziecko może samo zdecydować na co przeznaczy punkty – czy wykorzystuje je na mniejszą nagrodę, czy zbiera na większą. Jeśli punkty zostaną wykorzystane – automatycznie traci je ze swojego konta.
• Warto zachęcać dziecko do zbierania żetonów w celu uzyskania większej nagrody, gdyż uczy to odraczania gratyfikacji i gospodarności. Jednak na początku wprowadzania metody warto nagradzać za mniejszą ilość żetonów, tak by dziecko na koniec dnia zostało docenione.
• Nagrody muszą być tak dobierane, aby były dostatecznie atrakcyjne dla dziecka i jednocześnie na miarę możliwości rodziców.
• Warto od czasu do czasu zmieniać nagrody – aby ich atrakcyjność nie malała.
• Jeśli przez pierwsze 3 dni od ustalenia zasad i sfomułowania systemu żetonowego, dziecko nie zdobywa punktów to znak, że należy zmienić zasady pracy. Aby system żetonowy mógł zadziałać i przynieść oczekiwane efekty, dziecko musi mieć możliwość osiągnięcia sukcesu.
• Pracę nad danym zachowaniem planuje się na 1-3 miesięcy. Nie warto kończyć zbyt szybko, gdyż poprzednie, złe zachowanie było utrwalone przez wiele tygodni, a więc by nawyk okazał się trwały, warto nieco przedłużyć proces zanim ogłosimy sukces.

System żetonowy – przykłady zastosowania:
• gdy chcemy wykształcić w dziecku nawyk wykonywania konkretnego obowiązku (sprzątanie zabawek, mycie zębów, grzeczne siedzenie przy stole);
• gdy chcemy zmotywować dziecko do nauki potrzebnych umiejętności (kolorowanie, wiązanie sznurówek, dzielenie się swoimi rzeczami);
• gdy chcemy zniwelować konkretne niewłaściwe zachowanie (rozrzucanie zabawek, niewłaściwe zachowanie przy stole, bicie rówieśników, zabieranie zabawek, wybuchy złości);
• gdy chcemy wzmocnić motywację dziecka do ogólnego posłuszeństwa i zamiast straszenia go karą - motywujemy nagrodą.

Opisana technika żetonowa sprawdza się nie tylko w domu, ale i w szkole czy na różnych wyjazdach, np. obozach. Może być stosowana u dzieci w różnym wieku, także w przypadku nastolatków (zbieranie żetonów za naukę i wymiana np. na nową grę, sprzęt czy dłuższe spędzanie czasu poza domem).

Opracowanie: Marta Cygan, psycholog, zespół Akademii Zdrowego Przedszkolaka

Literatura: „Sposób na trudne dziecko” - A.Kołakowski, A.Pisula